Komputer dla Homera 2011, czyli marzenia nieziszczalne

Po raz kolejny zmieniono procedury ubiegania się o dofinansowanie zakupu sprzętu komputerowego i oprogramowania dla osób niewidomych. PFRON zafundował nam duże wkłady własne bez jakiegokolwiek pomysłu na sam program. A przecież jest to ważny element rehabilitacji zawodowej i społecznej tej części osób niepełnosprawnych.

Dostęp do informacji jest kluczowy dla rozwoju, edukacji, pracy zawodowej i utrzymania kontaktów społecznych. Dla osób niewidomych, chcących zapewnić sobie ten dostęp i normalnie funkcjonować w codzienności, niezbędnym urządzeniem jest komputer wraz ze specjalnym oprogramowaniem. Od dziesięciu lat Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych odpowiada na to zapotrzebowanie i realizuje program pomocy w zakupie sprzętu komputerowego i oprogramowania dla osób niewidomych i słabowidzących. To dobrze, że taki program istnieje. Budzi on jednak wciąż wiele kontrowersji wśród jego beneficjentów.

Niektóre z nich wynikają z kwestii zupełnie obiektywnych, wykluczających zaprojektowanie programu tak, by mógł spełnić oczekiwania wszystkich lub niemal wszystkich. Jedną z nich jest liczba potencjalnych beneficjentów programu, a drugą – wbudowane w nasze zachowania krętactwo.

Nikt dokładnie nie wie, ile w Polsce jest osób niewidomych i słabowidzących, ale ich liczbę można oszacować na 500-700 tysięcy. Jeżeli ktoś zechciałby zaspokoić tak dużą grupę odbiorców choćby w stopniu minimalnym, to potrzebowałby na to przynajmniej dwóch miliardów złotych, co stanowi około 40% środków PFRON. Dlatego należy uznać, że zaspokoić wszystkich po prostu się nie da. Wielokrotnie próbowano znaleźć klucz doboru beneficjentów. Stała się nim aktywizacja zawodowa. Problematyczne jednak okazało się stwierdzenie, kto ma szansę na taką aktywizację, a kto nie. Zadanie to oddano komisjom społecznym, które też tego nie wiedziały, więc dawały jak popadło. Ta zabawa nikomu właściwie się nie podobała, więc komisje skasowano i teraz o wszystkim zdecydują urzędnicy w oddziałach Funduszu.

Jeszcze trudniej jest przeciwdziałać krętactwu, o którym wszyscy wiedzą, ale nikt nie czuje się winny. Krętactwo może być stosunkowo małe, na przykład zawyżanie wniosków lub kupowanie wypasionych komputerów. Może też być duże: sprzedawanie sprzętu i oprogramowania na Allegro, lewe faktury i inne oszustwa. Takim praktykom powinien zapobiegać system kontroli i to zarówno wstępnej, jak tej dokonywanej po podpisaniu umowy. PFRON nawalił jednak tutaj na całej linii.

Kontrowersje wynikają również ze stale zmieniających się procedur. W ciągu tych dziesięciu lat PFRON próbował różnych rozwiązań: były pożyczki i dotacje, limity wiekowe, dochodowe, sprzętowe i to w różnych konfiguracjach. Chyba każda edycja tego programu była realizowana na innych zasadach. Z czego wynikają te zmiany? Może z tego, że wciąż nie doczekaliśmy się jasno zdefiniowanego celu, jaki ma zostać osiągnięty za pomocą „Komputera dla Homera”.

W opisie procedur, na wstępie, znajduje się oczywiście jakiś cel, ale procedury są z nim sprzeczne. Niby bowiem program ma służyć aktywizacji zawodowej i utrzymaniu zatrudnienia, a widać od razu, że największe dofinansowania dostaną ci, którzy nie pracują. Pod uwagę brane przy tym są przede wszystkim dochody, a zatem należy uznać, że głównym celem jest raczej zaspokojenie potrzeb socjalnych. Temu z kolei przeczy ograniczenie wiekowe, które ustawiono zgodnie z czasem aktywności zawodowej.

Procedury są pełne sprzeczności, pojawia się więc pytanie „o co naprawdę w tym wszystkim chodzi?”. Stara zasada mówi, że jeżeli nie wiadomo o co chodzi, to najpewniej chodzi o pieniądze. Jeżeli spojrzymy na ten program, a zwłaszcza na procedury obowiązujące w 2010 roku z tej perspektywy, to wszystko staje się jasne: należy ograniczyć dostęp do niewielkich, przeznaczonych na wsparcie środków na tyle sposobów, na ile się tylko da. A zatem ograniczyć ze względu na wiek, dochody, czas zarejestrowania w powiatowym urzędzie pracy, a jeżeli jeszcze ktoś pozostanie – zniechęcić go wysokim wkładem własnym. Taką politykę PFRON można zrozumieć, bo konto zaczyna świecić pustką, a zamykać programu też za bardzo nie można. Zatem oficjalnie program jest, a jakoby go nie było. Celem programu już nie jest bowiem ani aktywizacja zawodowa, ani pomoc socjalna, ale po prostu ratowanie budżetu Funduszu, choć nikt nie mówi tego oficjalnie. Wprowadzane są za to kolejne, wskazujące na to zmiany. Tak stało się w tym roku.

W naszym środowisku zawrzało i odezwały się głosy protestu, bo wszak z nikim nie konsultowano wprowadzonych ostatnio do „Komputera dla Homera” zmian. A jeżeli konsultowano, to bardzo dyskretnie. Przez listę dyskusyjną przetoczyła się potężna awantura poświęcona „Komputerowi dla Homera”, z której da się wyciągnąć pewne wnioski. Niestety, nie są one budujące. Poglądy na kształt procedur w znacznym stopniu zależą od własnej sytuacji materialnej, zawodowej i rehabilitacyjnej. Ja także nie jestem wolny od tego skrzywienia, więc moje poglądy nie będą tematem tego tekstu.

Zaprojektowanie programu nie jest zatem proste, ale przecież można to zrobić. Jednak podstawową rzeczą jest określenie celu, któremu program ma służyć. Jeżeli ma być nim aktywizacja zawodowa, to nie można ludzi karać za to, że pracują i mają wyższe dochody, ani za to że studiują i mają stypendia. To raczej powinno być dodatkowo punktowane. Pod uwagę należałoby wziąć także zróżnicowanie regionalne, bo o pracę w Warszawie bądź Krakowie jest o wiele łatwiej, niż na mazurskiej wsi. Nie jestem pewien, jak należałoby to uwzględnić. Wydaje się, że jeżeli szanse na pracę w Warszawie są większe, to raczej tu powinno się skierować większe środki, niż na tereny gdzie to jest niemal niewykonalne. Wiem, że pisząc to narażam się wielu ludziom, ale staram się po prostu być obiektywnym do bólu. Pieniądze powinny trafić tam, gdzie istnieje większa szansa na zrealizowanie zakładanego celu.

Kluczem doboru mogą być także szkolenia – ten mało znaczący dla większości dodatek do programu. Najlepszy i najdroższy sprzęt nie jest nic wart, jeżeli użytkownik nie potrafi go obsługiwać. Dlatego uważam, że w pierwszej kolejności każdy chętny na dotację powinien odbyć odpowiedni kurs i zdać egzamin, a dopiero potem starać się o sprzęt i oprogramowanie. Ale kto się zgodzi na takie rozwiązanie? Na uwarunkowanie dostępu do dóbr jakąś wiedzą.

Ideałem byłby system, w którym do każdego klienta podchodzi się indywidualnie. Doradca znający się na sprzęcie i oprogramowaniu wspólnie z osobą niewidomą ustalają, co też jest jej potrzebne do utrzymania się w zatrudnieniu. No i oczywiście robione jest to na bieżąco, w każdym momencie gdy pojawi się potrzeba. Wówczas monitor brajlowski nie trafi do kogoś, kto nie zna brajla, a kosztowny notebook do osoby, która ma kłopot z obsługą lodówki. To są oczywiście nieziszczalne marzenia niepoprawnego fantasty, ale czym byłoby życie bez marzeń.

Najgorszym rozwiązaniem, choć częściowo stosowanym od dawna, jest traktowanie programu jak pomocy socjalnej. W ten sposób podchodzą do niego sami beneficjenci (należy się co cztery lata), komisje społeczne (każdemu po równo), jak i urzędnicy z oddziałów PFRON. W ten sposób wielu ludzi przyzwyczaiło się, że co kilka lat mogą sobie za darmo lub niedrogo odnowić park maszynowy, choćby nawet nie było to niezbędne. Znaczna część sprzętu trafia też do rodziny, znajomych, a nawet na wtórny rynek, bo przecież nic nie kosztuje. Taka organizacja deprawuje i nawet kontrole niczego tu nie zmienią. Procedury sterują zachowaniem ludzi, którzy bardzo łatwo dostosowują się do reguł zaproponowanych przez Fundusz. Wydaje się zatem, że żadne zasady – nawet najbardziej rygorystyczne – tego nie zmienią. To smutna konstatacja, ale wspólna dla wielu innych działań w polskim systemie rehabilitacji opartym o dokumenty, a nie potrzeby. I dopóki tego się nie zmieni i nie zastąpi podejściem indywidualnym z analizą potrzeb, tak długo będziemy słyszeć narzekania na program „Komputer dla Homera”.